साठवणीतल्या आठवणी – दिवाळी

दिवाळी – अंधारावर प्रकाशाने मिळवलेल्या विजयाचा उत्सव – किती साधी, सोपी, सुंदर संकल्पना! आपण त्याला नरकासुराच्या वधाचे रूप देऊया, रावणवधानंतर परतणाऱ्या रामाच्या अयोध्येमधील स्वागताचं रूप देऊया किंवा आणखी काही म्हणून उद्बोधूया, शेवटी ह्या सणाचे महत्त्व मूलभूत रूपाने फार साधं आहे – प्रकाशाने अंधारावर, म्हणजेच चांगल्याने वाईटावर, सत्कृत्याने दुष्कृत्यावर, ज्ञानाने अज्ञानावर, शांतीने अशांतातेवर, आशेने निराशेवर केलेली मात. मानवधर्माचा हा मूलभूत आशावाद साजरा करणारा हा सुंदर सण.  हा सण माझा खास आवडीचा.  दिवाळीच्या नावानेच मनाला आनंदाची आणि उत्साहाची भरारी येते, एक चैतन्य जाणवतं. मला बरेच वेळा कुणी कुणी विचारलं आहे की दिवाळीचा एवढा उत्साह कुठून येतो? याचं उत्तर माझ्या बालपणात लपलेलं आहे. त्या लहानपणीच्या आठवणींच्या साठवणीतलं हे एक पान.

दिवाळी म्हटली की मन अलगद लहानपणीच्या आठवणींमध्ये आपोआप रममाण होतं.  मुंबईत पार्ल्यातल्या आमच्या घरी साजऱ्या केलेल्या त्या दिवाळीच्या सोहोळ्यांच्या सुंदर आठवणींत…. आमचं पाचजणांचं कुटुंब – आई, बाबा आणि आम्ही तीन भावंडं. सणांविषयीचं कौतुक आणि उत्साह आम्हाला आईकडून वारश्याने मिळालेली एक देण आहे.  आई प्रत्येक सण उत्साहाने साजरा करत असे (अजूनही करते).  त्या त्या सणाविषय़ीची माहिती, त्याचं महत्त्व, रीतीरिवाज, खास खाण्याचे पदार्थ सर्व काही आम्हाला समजावून सांगत असे.  म्हणून कोणताही सण आला की तो साजरा करण्याचा उत्साह घरात नेहेमीच असे.  त्यात दिवाळी म्हणजे पर्वणी – पाच दिवस, प्रत्येक दिवसाचं महत्त्व वेगळं, फराळ, फटाके, आणि शाळेला ३ आठवड्यांची सुट्टी – सर्वात आवडत्या सणांच्या यादीत दिवाळी नेहेमी पहिल्या क्रमांकावर!

लहानपणी दिवाळीत केलेली मजा म्हणजे आयुष्यभराचा खजिना आहे. दिवाळीच्या आठवडाभर आधीपासून आईची फराळाची तयारी सुरू होत असे.  बेसनाचे लाडू, रव्याचे लाडू, चिवडा, चकल्या, शेव, शंकरपाळे, अनारसे हे आईने करायचे फराळाचे कमीत कमी पदार्थ! रोज एक-एका पदार्थाचा खमंग सुवास घरात दरवळत असे.  या दिवसांत गॅसची शेगडी ओट्यावरून खाली येत असे;  मोठ्ठ्या पातेल्या/कढया माळ्यावरून खाली रवाना होत असत.  मनात, नाकात, विचारात फराळाच्या वासाचं आणि दिवाळीचं असं घट्ट समीकरण बसलं आहे ना, की आजही कुठे बेसन भाजल्याचा वास आला की दिवाळीची आठवण होते 😊!

दिवाळीची बाकी तयारीही मग वेग धरत असे. घरांची आणि मजल्याची / बिल्डिंगची साफसफाई, तोरणं, दिवे यांची तयारी सुरु होत असे.  आणि मग रांगोळ्यांची तयारी.  मजल्यावर तीन घरं. त्यात आम्ही पाच मुली. सर्वजणी प्रचंड उत्साही. रांगोळ्या काढण्यातही दांडगा उत्साह. आमची बिल्डिंग एवढीशी.  मजल्यावर मोकळी जागाही एवढीशीच. त्या एवढ्याश्या जागेत ३-४ सुंदर रांगोळ्या रोज रेखल्या जात असत. आणि रांगोळ्यांचं काम चालू असतांना दारं सताड उघडी. मुलगे (तिघेजण) एका घरातून दुसऱ्या घरात आत-बाहेर नाचत असत.  आणि तिघेही आपापल्या घरात सर्वात लहान असल्यामुळे ओरडाही खात असत 😊. तिन्ही घरांमधून स्वयंपाकघरात तयार होत असलेल्या वेगवेगळ्या फराळाच्या प्रकारांच्या सुवासाने अख्खा मजलाच नव्हे, अख्खी बिल्डिंग भरून जात असे.  दिवाळीच्या दिवसांत हमखास क्रिकेट चालू असे – मॅच असली की मग गोंधळात गोंधळ – चौकार/षटकार गेला किंवा विकेट पडली की एकदम होणाऱ्या आरडाओरड्याने रांगोळीवरचा हात दचकून हलत असे आणि मग आरडाओरड्यात आणखी भर 😊! त्यातूनच बाहेर चव बघण्यासाठी येणारी फराळाची “samples” चाखण्याची चुरस.  त्यातच रोज सकाळ-संध्याकाळी कुणाच्या घरी फराळाचा नंबर, ह्या महत्त्वाच्या विषयावर विचार-विमर्ष होत असे. कधी त्या बालमनांना “गहन” वाटणाऱ्या विषयांवरही चर्चा होत असे.  रांगोळ्या काढता-काढता भरपूर गप्पा होत असत.  रांगोळ्या आकार आणि रंग घेता-घेता आकार-प्रकार बदलत रंगात येणाऱ्या या गप्पा, वायफळ विनोद, आणि त्या वायफळ विनोदावरही उठणाऱ्या निखळ हास्याचा निरागस, मनमोकळा आनंद – या सर्वांनी तो छोटासा मजला आणि मजल्यावरची मनं भरून जाऊन उतू जात असत. ही गडबड दररोज, कारण आम्ही दिवाळीच्या प्रत्येक दिवशी (फार तर फार एक दिवस सोडून) नवीन रांगोळ्या घालत असू.  दिवाळीच्या ४-५ दिवसांत तो मजला कमीत कमी १०-१२ रांगोळ्या बघत असे.  आजकालच्या facebookच्या जमान्यात किती updates, किती likes आणि किती comments मिळाल्या असत्या ह्याची मी कल्पनासुद्धा करू शकत नाही. असो.

अशाप्रकारे दिवाळीची प्रस्तावना होत असे.  आणि दिवाळीच्या दिवसांमध्ये आणखी वेगळी मज्जा.  धनत्रयोदशीला सर्व आयांची तयारी संपवून दिव्यांच्या तयारीची गडबड असे.  त्यात आम्ही लिंबू-टिंबू मदतीला.  दिवे लागले की शास्त्राचा पहिला फटाका फुटत असे. आणि मग दुसऱ्या दिवशी भल्या पहाटे उठायचं म्हणून लवकर झोपण्याची गडबड. दिवाळी सुरु झाल्याचा उत्साह कसातरी एवढ्याश्या मनात सामावून घेत दुसऱ्या दिवशीच्या मजेची स्वप्नं बघत झोप लागे. एवढ्या पहाटे उठायचं म्हणून आम्ही कोणीही तक्रार केलेली माझ्या लक्षात नाही. इंग्रजीत सांगायचं झालं तर “We just took it as a given”.  नरकचतुर्दशीला पहाटे उठून आईकडून तेल-उटणं लावून घेऊन न्हाऊन खाली जाऊन पहिला फटाका लावण्याचा अट्टहास. दिवाळीच्या पहाटेची ती शांत धांदल, रेडियो किंवा कॅसेटवर लावलेली उस्ताद बिस्मिल्ला खांसाहेबांची सनई, आईने लावलेल्या छोट्या साध्या पणत्यांचा तो मंद मिणमिणता प्रकाश, ओल्या केसांनी घाई-घाईत नवीन सुती कपडे घालून लावलेली ती पहिली फुलबाजी – प्रत्येक आठवण सकाळच्या प्राजक्ताच्या सड्याएवढी ताजी आहे.

फटाके लावून झाले की घरी येऊन सुती कपड्यांतून दिवाळीच्या स्पेशल नवीन पोषाखात रूपांतर.  आणि मग देवाला आणि आई-बाबांना नमस्कार करून सर्वांनी एकत्र केलेला सकाळचा फराळ – आईने केलेल्या प्रत्येक पदार्थाचा पुन्हां नव्याने स्वाद – आवडत्या पदार्थांचा थोड्या जास्त प्रमाणात.  घरच्या सर्वांनी सकाळच्या वेळी एकत्र बसून गप्पा मारण्याचा हा विरळा दिवस असे – म्हणून फार खास वाटे. गप्पा गोष्टी रंगत असत.  बाबांबरोबर एरव्ही एवढा वेळ मिळणं अशक्य असे पण दिवाळीला ते पाच दिवस कारखान्याला रजा देत असत.  त्यामुळे त्यांच्याबरोबर गप्पा मारायची मजा दिवाळीतच.  ते आम्हांला पूर्वीच्या गोष्टी, आठवणी सांगत असत आणि आम्ही लक्ष देऊन ऐकत असू. न्याहारीनंतर मजल्यावरच्या दोस्तांबरोबर देवळाची फेरी, आणखी गप्पा, दिवाळीचं खास जेवण, वामकुक्षी आणि मग संध्याकाळच्या दिव्यांची तयारी.  असा दिवाळीचा प्रत्येक दिवस लागलेला.  लक्ष्मी पूजेला लाह्या-बात्ताश्यांच्या नैवेद्याने लक्ष्मीची पूजा, पाडव्याला आईला यावर्षी काय भेट मिळणार याचं कुतूहल, भाऊबीजेला सगळ्या मामांचं येणं आणि मग मावशीच्या घरी सर्व मावस-मामेभावंडांचा एकत्र फटाक्यांचा कार्यक्रम.  मध्ये जेवणाखाण्याची रेलचेल, नवीन कपड्यांचे मुहूर्त, आईच्या ठेवणीतले दागिने घालून मिरवण्याची संधी, कित्येक लोकांबरोबर भेटी-गाठी, गप्पा-गोष्टी, फटाके आणि फटाक्यांपेक्षा त्यावेळी एकत्र केलेली धमाल! कित्ती छोट्याछोट्या गोष्टींच्या कित्ती मोठ्यामोठ्या आठवणी!  दिवाळी संपली की फार वाईट वाटत असे.  कारण एवढी मस्ती करण्याची मुभा आणि मजा करण्याचा वाव देणारा, आठवड्याभराची मौज आणि आयुष्यभराच्या आठवणींचा ठेवा देऊन जाणारा हा एकमेव सण!

तर अशी लहानपणीच्या दिवाळीची मजा मनात एवढी सामावलेली आहे की दिवाळीच्या नावाने मनात आणि अंगात येणाऱ्या भरारीचं आश्चर्य वाटू नये.  आमच्या सुदैवाने आम्हाला मिळालेला हा वसा आणि वारसा आहे. वारसा मिळतो तेव्हा अनुषंगाने तो पुढे चालवण्याची जबाबदारीही मिळते. ती जबाबदारी पार पाडण्याची इच्छा असते.  तसंच, अश्या सुंदर आठवणींचा वारसा आपणही आपल्या पुढच्या पिढीला द्यावा ही इच्छा असते. या प्रखर इच्छेनेच सर्व साग्रसंगीत साजरं करण्याची उमेद आणि ऊर्जा मिळते.

दर वर्षी दिवाळीची तयारी करायला घेतली की पूर्वी केलेली मजा आजही माझी दिवाळी उजाळून काढते. आयुष्य म्हणजे हेच नाही का – आनंदात वेळ घालवणं, येणाऱ्या क्षणांवर आनंदाचा लेप चढवणं, आणि या सोनेरी क्षणांनी सुंदर आठवणी निर्माण करून भविष्याचेही कित्येक क्षण सोनेरी बनवणं !  या आठवणी तयार करायला लागतं काय? फार काही नाही – आपली माणसं, त्या माणसांबरोबर घालवायला वेळ, आणि त्या वेळात केलेली साधी-सोपी मजा.  बस्स.  पैसा-अडका, सोनं-रुपं, कशाची गरज नाही.  आजच्या जमान्यात हेच दुर्मिळ झालं आहे – आपल्या माणसांचं जवळ असणं, माणसं असली तरी त्यांना आणि आपल्याला वेळ असणं, आणि वेळ असेल तरी एकमेकांच्या सहवासातच बाकी काहीही props किंवा apps शिवाय मजा करता येणं हे सर्व एवढं सोपं राहिलेलं नाही.  पण अश्याच छोट्या छोट्या गोष्टींच्या आठवणी बनतात आणि अश्या आठवणीच्या साठवणीनेच जीवन समृद्ध होतं.  जुन्या आठवणी ताज्या करून माझं मन ताजंतवानं झालं. तुमचंही होवो अशी सदिच्छा!

कळावे. लोभ असावा. दिवाळीच्या हार्दिक शुभेच्छा!

Musingly Yours.